2024.02.19. Radom

                   Witam :-)
   Leżący nad rzeką Mleczną Radom jest drugim pod względem wielkości miastem województwa mazowieckiego. Mieści się w nim wiele instytucji i urzędów administracyjnych tego województwa. Historycznie miasto przynależy do Małopolski, do ziemi sandomierskiej. Przed 1795r było to miasto królewskie województwa sandomierskiego, w okresie Księstwa Warszawskiego w latach 1807-1815 było stolicą departamentu radomskiego a w latach 1816-1915 w okresie Królestwa Polskiego było stolicą departamentu, województw i guberni. W okresie międzywojennym Radom znalazł się w utworzonym 14 sierpnia 1919r województwie kieleckim. Również w tym województwie miasto znalazło się po zakończeniu II wojny światowej. W latach 1975-1998 Radom był siedzibą władz województwa radomskiego a po ostatniej reformie administracyjnej na prawach powiatu znalazł się w województwie mazowieckim. Większa część miasta leży na Równinie Radomskiej, natomiast jego północna część jest położona na Równinie Kozienickiej. Jak podaje stara legenda pewien młodzian trafił w czarowne miejsce do zaklętej wioski. Kiedy oczarowany pięknem otaczającego go miejsca wyrzekł, że ,Rad dom bym tutaj zbudował, czar prysł a przyjaźnie doń nastawieni mieszkańcy osady ugościli młodzieńca. No i tak wybudował on gród nadając mu nazwę Radom. Już w XIII-IXw w rejonie dzisiejszego Starego Miasta w dolinie rzeki Mlecznej istniała tu osada. W drugiej połowie Xw na niewielkim wzniesieniu nastąpiła budowa obronnego grodu, którego ślady są widoczne do dzisiaj na grodzisku Piotrówka. Na początku XIw postawiono w grodzie drewniany kościół św. Piotra, który przetrwał aż do 1819r. Pierwsza pisemna wzmianka o Radomiu pochodzi z 1155r, z bulli papieża Hadriana IV. W 1216r z fundacji Leszka Białego i wyposażony przez jego syna Bolesława Wstydliwego powstał murowany kościół św. Wacława. Jest to najstarszy murowany zabytek Radomia. Zajęty w 1802r i zamieniony na magazyn wojskowy przez Austriaków został później przekształcony w więzienie przez władze rosyjskie. W okresie międzywojennym mieścił szpital a od 1978r znów pełni funkcję sakralną. Około 1340-1350r osada leżąca obok grodu Piotrówka, później zwana Starym Radomiem otrzymała prawa miejskie średzkie. Około 1350r król Kazimierz Wielki lokuje Nowy Radom, któremu 1 stycznia 1364r nadaje prawa miejskie magdeburskie. W latach 1360–1370 król ufundował mury miejskie, zamek królewski, ratusz i murowany kościół farny pw. św. Jana Chrzciciela. W dniu 18 marca 1401r w Radomiu zawarto unię wileńsko-radomską unię Polski z Litwą. 18 listopada 1489r na radomskim zamku wielki mistrz zakonu krzyżackiego Johann von Tieffen złożył hołd lenny królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi. 30 maja 1505r podczas obrad sejmu radomskiego w kościele farnym pw. św. Jana Chrzciciela uchwalono konstytucję Nihil Novi ograniczającą władzę królewską w Rzeczypospolitej. Prawdopodobnie około roku 1568 w mieście osiedlają się pierwsi Żydzi. Kres rozwijającemu się miastu przyniósł wiek XVII kiedy to zaraza z 1622r, wielki pożar roku 1628, potop szwedzki z lat 1655-60 i najazd siedmiogrodzki spowodowały spore zniszczenia i jego wyludnienie. W 1724r król August II Sas na prośbę mieszczan nadał miastu przywilej zakazujący zamieszkiwania i prowadzenia działalności handlowej w obrębie miasta ludności żydowskiej. Powrócili oni do Radomia pod koniec XVIIIw zajmując się głównie handlem i rzemiosłem.  Po III rozbiorze Polski w 1795r miasto zostało włączone do zaboru austriackiego stając się siedzibą Cyrkułu. Na początku XIXw zasypano fosę i rozpoczęto rozbiórkę murów miejskich likwidując też miejskie bramy. W 1813r do miasta wkroczyli Rosjanie a dwa lata później Radom został włączony do Królestwa Kongresowego, części Imperium Rosyjskiego. W 1885r uruchomiono Kolej Iwangorodzko-Dąbrowską łączącą Iwangorod (Dęblin) i Zagłębie Staropolskie z Zagłębiem Dąbrowskim w Dąbrowie Górniczej. W 1901r nastąpiło w Radomiu uruchomienie jednej z pierwszych w Królestwie elektrowni oraz miejskiej sieci oświetleniowej. Przed wybuchem I wojny światowej Radom zamieszkiwało około 45,5tys mieszkańców z czego około 40% było ludności żydowskiej. W 1915r wojska rosyjskie opuściły miasto, które znalazło się pod panowaniem austriackim. 2 listopada 1918r po przejęciu władzy z rąk austriackiego okupanta i proklamowaniu Republiki Radomskiej Radom jako pierwsze miasto w Polsce odzyskało niepodległość. W 1927r rozpoczęła produkcję nowo wybudowana Fabryka Broni. W latach 1936–1939 Radom wszedł w skład Centralnego Okręgu Przemysłowego. W 1939r Radom liczył już 85,5tys mieszkańców. Podczas hitlerowskiej okupacji w całym powiecie radomskim silnie działało podziemie niepodległościowe. Organizowano tajne ośrodki nauczania a partyzantka dokonała kilka śmiałych ataków na okupantów. W 1941r Niemcy zgromadzili ponad 25tys Żydów w utworzonych w mieście dwóch gettach. Podczas ich likwidacji w sierpniu 1943r przebywało w tu około 33tys wyznawców judaizmu. Zostali oni wywiezieni do obozów zagłady, rozstrzelani lub skierowani do zakładów pracy przymusowej. Do wyzwoleniu Radomia 16 stycznia 1945r w mieście ocalało tylko około 300 Żydów. 9 września 1945r oddział niezłomnych por. Stefana Bembińskiego Harnasia opanował radomskie więzienie UB uwalniając około 300 więźniów. 25 czerwca 1976r radomscy robotnicy rozpoczęli protest brutalnie stłumiony przez oddziały ZOMO. Odbywające się w Radomiu 3 grudnia 1981r posiedzenie Prezydium Komisji Krajowej NSZZ Solidarność było pretekstem do wprowadzenia przez władze PRL stanu wojennego. 27 kwietnia 2023r otwarto po raz kolejny radomskie cywilne lotnisko. Wojskowe lotnisko na Sadkowie powstałe w latach 20tych XXw rozpoczęto w 2012r przystosowywać na potrzeby ruchu pasażerskiego. Różne były jego późniejsze losy, ale obecnie działa jako Port Lotniczy Warszawa-Radom im. Bohaterów Radomskiego Czerwca 1976r. Miejmy nadzieję, ze tym razem lotów przybędzie to może i ja z niego gdzieś w świat polecę :-) W Radomiu działają dwa kluby piłkarskie, założony 21 marca 1926r klub sportowy RKS Broń Radom i powstały 13 lipca 1945r Klub Sportowy Radomiak Radom (jako spadkobierca założonego w 1910r Radomskiego Towarzystwa Sportowego). Oj bywało się dawniej na meczach piłkarskich w Radomiu :-)
           Kiedy pod koniec listopada razem z Andrzejem i Mariuszem przemierzaliśmy radomski zielony szlak pieszy z Firleja na Pruszaków umówiliśmy się na zwiedzanie Radomia. No i w końcu nadeszła ta pora więc znów udaliśmy się tam pociągiem. Naszą przygodę zaczęliśmy od jakżeby nie inaczej, od dworca radomskiego kolejowego :-)  Budynek powstał w latach 1882–1885 na szlaku Kolei Iwangorodzko-Dąbrowskiej dzięki inicjatywie radomskiego przemysłowca Jana Bogumiła Blocha. Spalony przez Rosjan w lipcu 1915r został odbudowany przez władze austriackie dwa lata później. Sąsiaduje z nim wybudowane w latach 1924–1931 dawne osiedle mieszkaniowe pracowników Państwowej Fabryki Broni. W owym czasie było ono najnowocześniejszym tego typu w kraju. Fabryki Broni w Radomiu powstała w latach 1923-1927 przy linii kolejowej. Dziś mieści się w innym miejscu, ale po stary zakładzie pozostał główny budynek wybudowany w 1925r. Po fabryce noszącej przez pewien czas nazwę Łucznik pozostał jej symbol – pomnikowa postać łucznika, dziś niestety z utrąconym łukiem. Następnie była dzielnica Borki gdzie w zalewie widzieliśmy w listopadzie morsy :-)  W latach 1938–1964 wybudowano Kościół na Borkach pw. Św. Teresy od Dzieciątka Jezus. Niedaleko świątyni założony w 1812r cmentarz parafialny na którym zachowanych mnóstwo zabytkowych nagrobków z XIX i pocz. XXw. Na cmentarzu zostało pochowanych wiele zasłużonych obywateli Radomia. Naprzeciwko tej dużej radomskiej nekropolii znajduje się założony przez Austriaków podczas I wojny światowej niewielki cmentarz wojskowy z murowana kaplicą z 1915r. Następna radomska nekropolia znajduje się przy ulicy Kieleckiej, dawnym trakcie krakowskim. Na założonym w 1833r cmentarzu ewangelicko-augsburskim zachowały się głownie nagrobki z lat od roku 1850 do lat 20tych XXw. Ogrodzony murem z bramą wjazdową z roku 1859 zastaliśmy niestety zamknięty. Cmentarz jest nekropolia zasłużonych mieszkańców Radomia z tego okresu. Stąd wróciliśmy do śródmieścia przez Stare Miasto z jego grodziskiem Piotrówką i kościołem św. Wacława, który znowu zastaliśmy zamknięty. Niedaleko też budynki powstałe w 1923r dla Zakładów Przemysłu Tytoniowego. W Śródmieściu zachowało się mnóstwo zabytkowych kamienic i pałaców co znamienitszych obywateli Radomia. Trudno je wszystkie wymienić, po prostu trzeba to samemu zobaczyć. Część z tych budowli znajduje się przy ulicy Henryka Sienkiewicza. Stoi na niej też wzniesiona w latach 1899–1911 Katedra Opieki NMP. Na Placu Antonio Corazziego pomnik wybitnego poety i sekretarza królewskiego Jana Kochanowskiego, który związany był przez większość życia z Mazowszem oraz wojskowy rower Łucznik. Niedaleko następna świątynia, powstała w latach 1896–1902 jako sobór prawosławny św. Mikołaja. W 1918r została przejęta przez wojsko polskie i teraz znajduje się tam kościół garnizonowy pw. Św. Stanisława Biskupa i Męczennika. Zamieniona na deptak ulica Stefana Żeromskiego przy której ujrzymy znów zabytkową zabudowę z XIX i pocz. XXw. Na jej końcu zespół kościoła Św. Katarzyny i klasztoru oo. Bernardynów ufundowany przez króla Kazimierza Jagiellończyka w 1468r. Pierwotnie znajdował się za miejskimi murami przy dawnym trakcie lubelskim. Teren dawnego Miasta Kazimierzowskiego tworzył podczas okupacji getto żydowskie. Przypomina o tym napis na trotuarze w miejscu dawnej bramy do getta. Znajdują się tu fragmenty murów miejskich z pozostałością zamku królewskiego z XIVw. W obrębie rynku zabytkowe kamienice i kościół pw. św. Jana Chrzciciela. Nieopodal rynku kościół ewangelicko-augsburski postawiony w 1774r pierwotnie przez benedyktynów jako kościół pw. Wniebowzięcia NMP. Świątynia powstała w miejscu drewnianego kościółka NMP wzniesionego w II poł. XIVw. Dawny barokowy zespół kościoła i klasztoru Benedyktynek z końca XVIIw po kasacie zakonu w 1819r został zamieniony na cerkiew pw. św. Mikołaja a w budynkach klasztornych urządzono carskie więzienie. Świątynia powróciła w ręce katolików w 1917r. Podczas okupacji niemieckiej w części klasztornej najpierw funkcjonował szpital dla jeńców wojennych a później cały obiekt przekształcono w więzienie. Niemcy wysyłali stąd skazańców do obozów koncentracyjnych. Tu miała miejsce 9 września 1945r brawurowa akcja uwalniająca z ubeckiej katowni kilkuset więźniów. Przy ulicy Jacka Malczewskiego kolejne zabytkowe kamienice i pomnik patrona ulicy. Mauzoleum upamiętniające jednego z przywódców i bohatera powstania styczniowego, płk. Dionizego Czachowskiego. Wzniesiona w 1898r jako jedna z pierwszych w Polsce dawna hala targowa, obiekt remontowany obecnie. Niedaleko powstały na pocz. XXw Kościół Świętej Rodziny. Na koniec naszej radomskiej przechadzki wzniesiony w 1938r Gmach Dyrekcji Lasów Państwowych z zachowanym elementem elewacji w postaci orła z napisem Lasy Państwowe. W latach 1975-89 budynek był siedzibą Komitetu Wojewódzkiego KC PZPR, przed którą doszło do wielkiego protestu robotniczego w 1976r. Od 1990r budynek jest ponownie siedzibą Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych. Obok zabytkowy gmach Zespołu Szkól Samochodowych. Mieliśmy jeszcze w planach dwa cmentarze, prawosławny i żydowski, ale ze względu na deszczową aurę zrezygnowaliśmy. Może nie lało tak jak w sobotę w Jaśle, ale zimniej było na pewno. Ale może jeszcze tu wrócimy :-) Wszak bajerant Witkowski zmienił swój status :-)
           Pozdrawiam serdecznie :-)
              Łazior Świętokrzyski